Vốn xã hội và hạnh phúc của người cao tuổi tại Quận 5, Thành Phố Hồ Chí Minh

Abstract

Vốn xã hội được xem là một nguồn lực phi vật thể nhưng có vai trò quan trọng không kém các nguồn lực kinh tế, nhân lực hay vật chất, đặc biệt trong bối cảnh già hóa dân số đang diễn ra mạnh mẽ tại Việt Nam. Nhiều nghiên cứu quốc tế đã chứng minh rằng vốn xã hội có tác động tích cực đến chất lượng cuộc sống và sức khỏe tinh thần, nhất là đối với người cao tuổi – nhóm dân số dễ bị tổn thương về mặt xã hội và tâm lý. Tuy nhiên, phần lớn các nghiên cứu này chủ yếu được thực hiện ở các quốc gia phát triển và ít xem xét đến bối cảnh văn hóa – xã hội đặc thù như Việt Nam. Bên cạnh đó, sự phân tích đa chiều về tác động của từng loại hình vốn xã hội (gắn kết, bắc cầu, kết nối) đến hạnh phúc người cao tuổi còn hạn chế. Từ thực tiễn đó, nghiên cứu này được thực hiện nhằm đánh giá mối quan hệ giữa vốn xã hội và mức độ hạnh phúc của người cao tuổi tại Quận 5, TP. Hồ Chí Minh – một địa bàn có tỷ lệ người cao tuổi và dân cư dân tộc Hoa tương đối cao, với những đặc điểm đô thị hóa và mạng lưới xã hội đặc thù. Nghiên cứu vận dụng kết hợp các phương pháp định tính, định lượng và thống kê mô tả. Dữ liệu định tính được thu thập thông qua phỏng vấn chuyên gia và thảo luận nhóm, giúp tinh chỉnh bảng hỏi khảo sát. Trên cơ sở đó, bảng hỏi chính thức được thiết kế với 07 biến độc lập, 01 biến phụ thuộc và 26 biến quan sát, phản ánh các đặc trưng của vốn xã hội (bonding, bridging, linking) và hạnh phúc người cao tuổi. Dữ liệu định lượng được xử lý bằng phần mềm SPSS 22.0, thông qua các kỹ thuật: Cronbach’s Alpha, EFA, hồi quy tuyến tính, T-test và ANOVA. Kết quả phân tích hồi quy tuyến tính cho thấy vốn xã hội là yếu tố ảnh hưởng đáng kể đến mức độ hạnh phúc của người cao tuổi. Cả ba thành phần của vốn xã hội – gồm gắn kết (bonding), bắc cầu (bridging) và kết nối (linking) – đều có ảnh hưởng tích cực và có ý nghĩa thống kê trong mô hình. Đặc biệt, vốn kết nối là yếu tố có tác động mạnh nhất. Mô hình hồi quy đạt hệ số R² hiệu chỉnh = 0,571, thể hiện mức độ giải thích tương đối cao cho biến phụ thuộc là hạnh phúc của người cao tuổi. Kết quả kiểm định sự khác biệt về mức độ hạnh phúc giữa các nhóm người cao tuổi theo đặc điểm nhân khẩu học cho thấy, các yếu tố như giới tính, độ tuổi, nơi cư trú, trình độ học vấn, tình trạng hôn nhân và nguồn thu nhập không tạo ra sự khác biệt có ý nghĩa thống kê. Tuy nhiên, kết cấu hộ gia đình là biến duy nhất cho thấy sự khác biệt có ý nghĩa thống kê (Sig = 0,047 < 0,05). Điều này cho thấy hình thức sống của người cao tuổi – cụ thể là sống một mình, sống với vợ/chồng, hoặc sống cùng con cháu nhiều thế hệ – có ảnh hưởng đáng kể đến mức độ hạnh phúc của họ. Từ các phát hiện trên, đề tài đã đề xuất một số giải pháp chính sách theo hướng quản trị công ứng dụng, trong đó nhấn mạnh vai trò của việc tăng cường kết nối thể chế cho người cao tuổi, mở rộng mạng lưới xã hội, củng cố các mối quan hệ gia đình – cộng đồng và nâng cao mức độ tham gia xã hội. Nâng cao vốn xã hội, đặc biệt là vốn kết nối, không chỉ giúp người cao tuổi gia tăng mức độ hài lòng với cuộc sống mà còn giảm bớt gánh nặng cho hệ thống an sinh, chăm sóc sức khỏe, góp phần xây dựng một xã hội già hóa chủ động và bền vững.